ECtHR-ის პრეზიდენტი რობერტ სპანო სასამართლოს დამოუკიდებლობის ასპექტებზე ევროსასამართლოს პრაქტიკაში

თამარ ერგემლიძე

A A       2110

გთავაზობთ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეზიდენტის, რობერტ სპანოს (Judge Robert Spano) 29. მაისის Online ინტერვიუს თარგმანს.* მოსამართლე სპანო მიმოიხილავს სამოსამართლო დამოუკიდებლობის თემაზე ევროსასამართლოს უახლეს პრაქტიკას და ზოგადად საუბრობს, მისი თქმით, ევროპის დღევანდელობისთვის ყველაზე ფუნდამენტური მნიშვნელობის მქონე ღირებულებაზე - სასამართლოს დამოუკიდებლობაზე და დამოუკიდებელი სასამართლოს მისიაზე.

დისკუსია ორგანიზებულია iCourts-ის მიერ. ინტერვიუს უძღვება iCourts-ის დირექტორი, პროფესორი მაიკლ რასკ მადსენი (Mikael Rask Madsen).

პროფ. მადსენი:
მოსამართლე რობერტ სპანო ნამდვილად გამორჩეული იურისტია.
მას დიდი გამოცდილება გააჩნია სამართლის თითქმის ყველა სფეროში. იგი სამართლის პროფესორი და სამართლის ფაკულტეტის ყოფილი დეკანია ისლანდიის უნივერსიტეტში, იგი ასევე იყო ისლანდიის საპარლამენტო ომბუდსმენი და არის ყოფილი მოსამართლე. უკვე 2013 წლიდან არის სტრასბურგის ადამიანის უფლებათა სასამართლოს მოსამართლე, 2017 წელს არჩეულ იქნა სექციის პრეზიდენტად, 2019 წელს - ვიცე პრეზიდენტად და 2020 წლის მაისიდან არის ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეზიდენტი.
ეს ინტერვიუ მისი პირველი ოფიციალური საჯარო ინტერვიუა, მას შემდეგ რაც მან დაიკავა ევროსასამართლოს პრეზიდენტის პოზიცია 11 დღის წინ.
იგი ძალიან მარტივად დაგვთანხმდა, რომ ინტერვიუ ონლაინ საჯაროდ ხელმისაწვდომი გაგვეხადა და ჩვენდა გასაოცრად, იგი ასევე დაგვთანხმდა, მიიღოს და უპასუხოს შეკითხვებს ტვიტერის მეშვეობით.

მოსამართლე რობერტ სპანო:
დიდი მადლობა თქვენ მაიკლ, პროფესორო მადსენ. ჩემთვის ძალიან სასიამოვნოა, ვიყო ამ ახლებური ფორუმის მონაწილე. შესაძლოა მართლაც მომავლის ნაწილია, რომ ტექნოლოგიების დახმარებით, ამ ფორმით ვცდილობთ უფრო ფართო აუდიტორიას მივაწვდინოთ ხმა და განვიხილოთ ჩვენი დემოკრატიის განვითარებისათვის ისეთი უმნიშვნელოვანესი საკითხი, როგორიცაა სამართლის უზენაესობა და ადამიანის უფლებები.
მადლობა Verfassungsblog-ს, iCourts-ს პიონერობისათვის ტექნოლოგიების სფეროში. როგორც ვთქვი, მართლაც ძალიან სწორი და საჭირო დროა ამ მიმართულების ათვისებისთვის, რათა იმ გარემო-პირობებში, რომელშიც ვცხოვრობთ, გვქონდეს ერთმანეთთან კავშირის შესაძლებლობა.

ჩემი მთავარი სათქმელი დღევანდელი დისკუსიის ფარგლებში, არის ის, რომ დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოები წარმოადგენენ ევროპული კონვენციის სისტემის ფუნდამენტურ საყრდენს. იმდენადაც კი, რომ, მე ვფიქრობ, სამართლიანი იქნებოდა იმის თქმა, რომ დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოების გარეშე კონვენციის სისტემა მხოლოდ ცარიელი ფასადია.
ამ საკითხს მივყავართ შეკითხვამდე - რატომ, რატომ არის ეს თემა ასეთი მნიშვნელოვანი?
იმიტომ, რომ მოსამართლეთა ერთობლიობა, მოსამართლეები ნაციონალურ დონეზე, მოსამართლეები ინტერნაციონალურ დონეზე, ისინი ქმნიან ადამიანთა ერთობლიობას, რომელთაც აკისრიათ ძალიან მნიშვნელოვანი როლი - ეს არის, კონვენციური უფლებების, ადამიანის უფლებების ქმედითობის უზრუნველყოფა სახელმწიფოების შიდა ეროვნულ დონეზე. ამ თვალსაზრისით, მე არაერთხელ მითქვამს, რომ ყველა მოსამართლე, ეროვნულ დონეზე მოსამართლეების ჩათვლით, არიან სტრასბურგის მოსამართლეები.
და ჩემი მთავარი სათქმელიც დღეისათვის ის არის, რომ მათთვის დაკისრებული ეს ამოცანა, ითხოვს, რომ მოსამართლეთა დამოუკიდებლობა იყოს დაცული, როგორც ფუნდამენტური კონსტიტუციური საყრდენი კონვენციის სისტემისათვის.

დღევანდელი ჩემი მოხსენება სტრუქტურირებული მაქვს ოთხ მოკლე თემატურ ბლოკად.
პირველ ნაწილში ზოგადად შევეხები სტრასბურგის სასამართლოს პრაქტიკაში მოსამართლის დამოუკიდებლობის საკითხის მანიფესტაციის მთავარ შემთხვევებს და ასპექტებს.
მეორე ნაწილში, მინდა შეძლებისდაგვარად წარმოვაჩინო და ავხსნა, რა სახის ინდივიდუალური განაცხადების მიღება ხდება მე-6 მუხლის ფარგლებში, და ამ დროს როგორ და რა ფორმით შემოდის თამაშში სამოსამართლო დამოუკიდებლობის თემა. მესამე ნაწილში ფოკუსირებას მოვახდენ იმ კატეგორიის საქმეებზე, რომელთა ჯგუფიც ბოლო პერიოდში მუდმივი ზრდადობით ხასიათდება. ეს არის შემთხვევები, სადაც კონვენციის მე-5 და მე-6, მე-8 და მე-10 მუხლების ფარგლებში მოსამართლეები თვითონ წარმოადგენენ განმცხადებლებს, რათა დაიცვან თავიანთი კონვენციური უფლებები; შემთხვევები, როდესაც განმცხადებელი-მოსამართლეები თავიანთი პოზიციის დასაცავად ხელისუფლების დანაწილებისა და სასამართლო დამოუკიდებლობის პრინციპებს იშველიებენ.
მოხსენების ბოლო ნაწილში რამდენიმე სიტყვით შევეხები დამოუკიდებელი სასამართლოს არსებობის მნიშვნელობას; თუ რა დატვირთვა და როლი გააჩნია დამოუკიდებელ სასამართლოს, იმისათვის რომ შენარჩუნებულ იქნეს და კიდევ უფრო გაძლიერდეს ის სიკეთე, რასაც მე - ადამიანის უფლებების “დემოკრატიული ღირებულების” ქვეშ მოვიაზრებ.

ახლა კი, უშუალოდ გადავალ პირველ ნაწილზე, თუ რა სახის საქმეებს იღებს სტრასბურგის სასამართლო, რომელიც მოსამართლის დამოუკიდებლობას უკავშირდება. მათი კატეგორიზირება შესაძლებელია სამ ჯგუფად:
განაცხადები, რომლებიც შემოტანილია მხარეების მიერ (ინდივიდებისა და კომპანიების მიერ) კონვენციის მე-6 მუხლზე დაყრდნობით;
განაცხადები, შემოტანილი თვითონ მოსამართლეების მიერ კონვენციის მე-6, მე-8 და მე-10 მუხლებზე დაყრდნობით. აქ ჩვენ ვსაუბრობთ იმ ღონისძიებებზე, რომლებიც მათზე ახდენს გავლენას - გათავისუფლებები, დისციპლინური ღონისძიებები, დაქვეითებები, შიდა გადაადგილებები, თუნდაც იმავე სასამართლო სისტემის ფარგლებში.
და ბოლოს, შესამჩნევია ზრდა განაცხადებისა, რომლებიც სტრასბურგამდე მოდის და სადაც მოსამართლეები აცხადებენ, რომ მათ აღეკვეთათ თავისუფლება; ეს არის საქმეები, სადაც, განმცხადებლების თქმით, ადგილი აქვს შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე გარანტირებული მე-5 მუხლის დარღვევას. ბოლო კატეგორია ძირითადად ის საქმეებია, რომლებიც უკავშირდება თურქეთში სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობის შემდგომ განვითარებულ მოვლენებს.
თუმცა, ვიდრე ამ ძირითად კატეგორიებზე ვისაუბრებ, ნება მომეცით ორ ზოგად საკითხს გავუსვა ხაზი:
პირველი: ზოგადად, სასამართლოს მეთოდოლოგიური მიდგომა და შეფასება ამ სამი კატეგორიის საქმეებზე, თითოეულ კატეგორიასთან მიმართებით სხვადასხვაგვარია. არსებობს სხვადასხვა მეთოდოლოგიური მოსაზრებები, რომელსაც სასამართლო იღებს მხედველობაში და შეფასების კრიტერიუმებიც განსხვავდება განაცხადთა კატეგორიის მიხედვით.
მე ასევე ვიტყოდი, და მეორე ზოგადი საკითხიც ეს არის, რომ ბოლო ათწლეულში ნათლად ვამჩნევთ, რომ მოიმატა განაცხადების რაოდენობამ თვით მოსამართლეების მხრიდან, რომლებიც ცდილობენ თავიანთი კონვენციით გარანტირებული უფლებების დაცვას. ეს, შეიძლება ითქვას, რომ თავისთავად წარმოადგენს შეშფოთების საფუძველს; რომ თავად მოსამართლეები აუცილებლად მიიჩნევენ, კონვენციებზე დაფუძნებული ან ადამიანის უფლებებზე ორიენტირებული პრინციპების მოშველიებით დაიცვან თავიანთი პოზიცია თავიანთი ქვეყნების კონსტიტუციურ ჩარჩოებში.

ეს ზოგადი შენიშვნები, რისი თქმაც მსურდა, ახლა კი დავუბრუნდები მეორე საკითხს.
რომელიც ეხება ინდივიდებისა და კომპანიების განაცხადებს მე-6 მუხლის საფუძველზე.
აქ არსებობს სამი სახის სარჩელი, რაც პირდაპირ ან არაპირდაპირ უკავშირდება სასამართლოს დამოუკიდებლობას და რომლებიც შეიძლება დაეფუძნოს კონვენციის მე-6 მუხლს.
პირველი სარჩელია, მომართვა რომელიც ემყარება პრინციპს - “სასამართლო უნდა იყოს შექმნილი კანონის საფუძველზე” (established by law).
მეორე სახის სარჩელი, რომელსაც მე-6 მუხლი ითვალისწინებს არის,
ნორმის stricto sensu (ვიწრო გაგებით) განაცხადი, რაც გულისხმობს, იმას რომ სასამართლო არ იყო დამოუკიდებელი. სასამართლო უნდა იყოს ინსტიტუციურად დამოუკიდებელი ხელისუფლების სხვა შტოებთან მიმართებით; vis-a-vis აღმასრულებელი და საკანონდებლო შტოებისაგან.
და მესამე ტიპის სარჩელი მე-6 მუხლის ფარგლებში, ეს არის მიუკერძოებლობის დანაწესი - წინაპირობა, რომ მოსამართლე უნდა იყოს მიუკერძოებელი განსახილველი საქმის მხარეებთან და დავის შედეგით დაინტერესებულ პირებთან მიმართებით.

ნება მომეცით, რამდენიმე სიტყვით შევეხო პირველ ორი სახის სარჩელს, რომელიც ახლა დავასახელე.
“შექმნილია კანონის საფუძველზე” ამ საფუძველთან დაკავშირებული სასამართლოს პრაქტიკა, დღემდე შედარებით ნაკლები მოცულობით არის განვითარებული. დღევანდლამდე, სასამართლოს პრაქტიკა ამ ნორმის ქვეშ მოიაზრებს უფრო შემთხვევებს, საქმეთა განაწილებას და განსჯადობასთან დაკავშირებით და ასე შემდეგ, და არა იმდენად, მაგალითად, მოსამართლეთა დანიშვნასთან დაკავშირებულ საკითხებს.
დანიშვნის პროცედურა, მოსამართლეთა შერჩევა და ა.შ., რასაკვირველია არის ამ ელემენტის არაპირდაპირი მახასიათებელი, მაგალითად, ცნობილ საქმეში ვოლკოვი უკრაინის წინააღმდეგ 2012 (OLEKSANDR VOLKOV v. Ukraine),
მაგრამ, კონცეპტუალურად, პირველად ახლა დგას სტრასბურგის სასამართლოს წინაშე ეს საკითხი და პირველად ცდილობს სასამართლო ამ ფუნდამენტური საკითხის გადაწყვეტას, კერძოდ - კონვენციის მე-6 მუხლის ქვენორმა “კანონის საფუძველზე შექმნილი”, უნდა გავრცელდეს თუ არა ასევე მოსამართლის დანიშვნის წინარე პროცედურებზე, კერძოდ, თუ რა გზით იქნა კონკრეტული მოსამართლე შერჩეული და დანიშნული.
სწორედ ახლა ამ საკითხზე მსჯელობს დიდი პალატა საქმეზე ჩემი ქვეყნის წინააღმდეგ. მე რასაკვირველია, დამატებით კომენტარს არ გავაკეთებ ამ საქმესთან დაკავშირებით. მხოლოდ ვიტყვი იმას, რომ ჩვენ ევროკავშირის სასამართლოს (court of justice of the european union (cjeu)) პრაქტიკიდანაც ვხედავთ, რომელსაც მოგვიანებით კიდევ დავუბრუნდები, ვხედავთ, რომ ზემოხსენებულ საკითხთან მიმართებით ფუნდამენტურ პრინციპებს შორის წარმოიქმნება დაპირისპირება. ერთი მხრივ, როდესაც ჩვენს წინაშე დგას საკითხი, არის თუ არა სასამართლო “შექმნილი კანონის საფუძველზე”, ამ დროს, რასაკვირველია, ჩვენ საქმე გვაქვს ხელისუფლების დანაწილების ფუნდამენტურ პრობლემასთან, სადაც სამოსამართლო დამოუკიდებლობა უნდა იქნეს დაცული, რათა შენარჩუნებულ იქნეს იქნეს სისტემის როგორც მთლიანის ინსტიტუციური დამოუკიდებლობა.
სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობის პრინციპი, ასევე იცავს სასამართლო ხელისუფლებისადმი ნდობას, რაც აბსოლუტური წინაპირობაა სასამართლოს საქმიანობის ეფექტიანობისათვის შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე.
მეორე მხრივ, დადგენა იმისა, რომ სასამართლო არ არის “შექმნილი კანონის საფუძველზე” გავლენას იქონიებს სპექტრის სხვა მხარეს არსებულ ფუნდამენტურ პრინციპებზე. იურიდიული უსაფრთხოების პრინციპი, რომელიც მიემართება ძალაში შესულ სასამართლო გადაწყვეტილებებს (res judicata); ეს გავლენას იქონიებს ასევე მოსამართლეთა შეუცვლელობის პრინციპზე, რაც გულისხმობს, რომ მხოლოდ აბსოლუტურად გამონაკლის შემთხვევებშია დასაშვები, შეიცვალოს ან ჩამოშორებული იქნეს საქმის განხილვისაგან მოსამართლე, რომელმაც უკვე დაიწყო საქმის განხილვა.
ამდენად, დაპირისპირება ამ ფუნდამენტურ პრინციპებს შორის, ასეთი ტიპის საქმეებზე არის ძალიან თვალსაჩინო.
რაც შეეხება მეორე სახის სარჩელს, უშუალოდ სასამართლოს დამოუკიდებლობის ქვენორმას, აქ სასამართლოს პრაქტიკა უფრო მეტად არის განვითარებული. ათწლეულების განმავლობაში სასამართლო ნათლად აცხადებს, რომ როდესაც საქმე ეხება საკითხს, იყო თუ არა კონკრეტული მოსამართლე ან სასამართლო დამოუკიდებელი, სტრასბურგის სასამართლო გამოიკვლევს და შეაფასებს, თუ რა ფორმით და წესით იქნა მოსამართლე დანიშნული; უფლებამოსილების ვადის ხანგრძლივობას; გარე ზეწოლის წინააღმდეგ გარანტიების არსებობას; და ასევე იმ საკითხს, რომ სასამართლო არამხოლოდ დამოუკიდებელია, არამედ გარეგნულადაც ახერხებს წარმოჩნდეს როგორც დამოუკიდებელი.
ამასთან დაკავშირებით არსებობს დიდი პალატის ახალი გადაწყვეტილება საქმეზე დენისოვი უკრაინის წინააღმდეგ (DENISOV v. UKRAIN) და ასევე დიდი პალატის სხვა საქმეები, სადაც სტრასბურგის სასამართლო კიდევ ერთხელ ადასტურებს და იყენებს ამ პრინციპებს.
მაგრამ, მე ასევე მინდა აღვნიშნო, და ეს არის უკიდურესად მნიშვნელოვანი, რომ დამოუკიდებლობის შეფასება არ არის მარტოოდენ სტრუქტურული შეფასება კონკრეტული ქვეყნის საკანონმდებლო ჩარჩოზე დაყრდნობით. სინამდვილეში, სტრასბურგის სასამართლომ არაერთ გადაწყვეტილებაში ნათლად თქვა, რომ აქტივობები, მათ შორის სიტყვიერ განცხადებებთან დაკავშირებული აქტივობები, მაგალითად აღმასრულებელი საბჭოს წევრების მხრიდან, სახელმწიფოს მინისტრების მხრიდან, პარლამენტარების მხრიდან, რომლებიც ცდილობენ, რომ აქტიურად ჩაერიონ მიმდინარე სასამართლო განხილვაში, შესაძლოა წარმოადგენდეს მე-6 მუხლის დარღვევას. ახალი და ძალიან კარგი საქმე ამ საკითხებთან დაკავშირებით იყო რინაუ ლიეტუვის წინააღმდეგ (Rinau vs Lithuenia 14.01.2020), რომელიც რამდენიმე თვის წინ იქნა სტრასბურგის სასამართლოს მიერ განხილული და სადაც, სასამართლომ, მისი წინარე პრაქტიკის გათვალისწინებით, დაადგინა, რომ ზემოხსენებული ხასიათის ქმედებებს მიმდინარე სამოქალაქო დავასთან მიმართებით, შეიძლებოდა ძალიან უარყოფითად ემოქმედა მოსამართლის დამოუკიდებლობაზე.

(შენიშვნა: შემდგომ რამდენიმე წუთს გთავაზობთ შემოკლებით. აქ მოსამართლე სპანო საუბრობს უპირატესად ევროკავშირის ქვეყნებისათვის მნიშვნელოვან სამართლებრივ თემაზე. კერძოდ, იგი ეხება ევროკავშირის სასამართლოსა და სტრასბურგის ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს ურთიერთმიმართებას. მათ შორის, იგი მიმოიხილავს კონვენციით გათვალისწინებულ მოსამართლის დამოუკიდებლობის დაცვის მექანიზმებსა და მეორე მხრივ, ევროკავშირის სადამფუძნებლო ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ მექანიზმებს შორის სიმბიოზურ დამოკიდებულებას.
“როგორც უკვე აღვნიშნე, ევროკავშირის, ლუქსემბურგის სასამართლომ რამდენიმე მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება მიიღო მოსამართლის დამოუკიდებლობის ზემოგანხილულ ასპექტებთან დაკავშირებით. რა თქმა უნდა, ჩემი ამოცანა არ არის, რომ ამ გადაწყვეტილებების შინაარსზე სიღრმისეული კომენტარი გავაკეთო, თუმცა ორი რამე მინდა ვთქვა.
პირველი: ევროკავშირის სასამართლოს შეფასებები ამ მიმართულებით, და მე ვფიქრობ ეს დღესავით ნათელია, შთაგონებულია სტრასბურგის სასამართლოს არსებული, განვითარებული პრაქტიკით. და მე იმის თქმის უფლებასაც მივცემ ჩემს თავს, რომ ევროკავშირის სასამართლოს ეს გადაწყვეტილებები, რომლებიც დღემდე იქნა მიღებული და რამდენადაც ისინი საჯარო განხილვის თემას წარმოადგენდა, ისინი, როგორც ჩანს, სრულად თანხვედრაშია სტრასბურგის პრაქტიკასთან. სულ ახლახან, ნოემბერში, ევროკავშირის სასამართლოს დიდმა პალატამ, საქმეში, რომელიც ეხებოდა პოლონეთის უზენაესი სასამართლოს დისციპლინურ პალატის მოსამართლეს (A. K. and Others v Sąd Najwyższy) გასაგებად ახსნა ეს სიმბიოზური ურთიერთმიმართება.
მეორე: თუ ვინმე იკითხავს, არის თუ არა განსხვავებული ერთმანეთისაგან ის ცენტრალური ღირებულებითი ბაზისი, რომლის საფუძველზეც ეს ორი სასამართლო აფასებს სასამართლოს დამოუკიდებლობის პრინციპთან დაკავშირებულ საკითხებს, ჩემი პასუხი იქნება - აბსოლუტურად არა.”
მოსამართლე სპანოს პოზიციაა, რომ ეს მექანიზმები შინაარსობრივად და არსობრივად ერთნაირად იცავენ სასამართლო დამოუკიდებლობის ფუნდამენტურ ღირებულებას.).

მოხსენების მესამე თემატურ ნაწილს რომ დავუბრუნდე,
კერძოდ განაცხადებს, რომლებიც თვით მოსამართლეების მიერ არიან შემოტანილი სტრასბურგის სასამართლოში კონვენციის მე-5, მე-6, მე-8 და მე-10 მუხლის საფუძველზე.
აქ პირველი ჯგუფია, მოსამართლეები, რომლებიც მე-6, მე-8 და მე-10 მუხლზე დაყრდნობით მომართავენ სტრასბურგის სასამართლოს.
პირველი ამოსავალი წერტილი აქ, რაც კონცეპტუალურად უკიდურესად მნიშვნელოვანია, ეს არის: სასამართლოს განმარტება, რომ მოსამართლეებს გააჩნიათ სასამართლოზე ხელმისაწვდომობის უფლება მე-6 მუხლის ფარგლებში, თავის თავში წარმოადგენს მნიშვნელოვან იურისპრუდენციულ ნაბიჯს სტრასბურგის სასამართლოს მხრიდან.
ეს ნიშნავს, რომ პრინციპის დონეზე, შიდა ეროვნული სასამართლოების მოსამართლეებს, რომლებიც მიიჩნევენ, რომ ადგილი ჰქონდა მათი სამოქალაქო უფლებების დარღვევას ან არაკანონიერ ჩარევას, უფლება აქვთ მოითხოვონ სასამართლო განხილვა შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე, რათა შეძლონ თავიანთი მოთხოვნების სამართლებრივი დაკმაყოფილება ან მათი სასამართლო წესით გადამოწმება.
მეორე პრობლემა ამ შემთხვევებში არის შინაარსობრივი განზომილების.
სტრასბურგის სასამართლო ერთმანეთისაგან განასხვავებს, ერთი მხრივ, “ვოლკოვი უკრაინის წინააღმდეგ” ტიპის საქმეებსა და მეორე მხრივ “დენისოვი უკრაინის წინააღმდეგ” დიდი პალატის 2018 წლის გადაწყვეტილების მსგავს შემთხვევებს.
მე-8 მუხლის საფარქვეშ ერთმანეთისაგან განირჩევა საქმეები, სადაც ადგილი ჰქონდა მოსამართლის გათავისუფლებას და მეორე მხრივ, საქმეები სადაც ჩვენ საქმე გვაქვს მოსამართლის დაქვეითებას ან სხვაგვარ გადაადგილებასთან. პრინციპის დონეზე, მე-8 მუხლის გამოყენება მოხდება, როდესაც საქმე გვაქვს მოსამართლის გათავისუფლებასთან, მაგრამ უკვე რაც შეეხება მე-8 მუხლის გამოყენებას, როდესაც სასამართლო სისტემის შიგნით მოსამართლის დაქვეითებასთან ან ადმინისტრირების ღონისძიებებთან გვაქვს საქმე, აქ სტრასბურგის სასამართლოს მიდგომა არის, რომ ეს საკითხი გადაწყვეტილ იქნეს კონკრეტული საქმის გარემოებების და დეტალების ინდივიდუალური შეფასებით. შესაძლოა ეს დასრულდეს, როგორც დენისოვი უკრაინის შემთხვევაში მოხდა, იმ შედეგით, რომ არ დადგინდეს მე-8 მუხლის დარღვევა.
მე-10 მუხლის ფარგლებში ჩვენი ყველაზე ცნობილი გადაწყვეტილება, რომელიც ვფიქრობ, ევროპაში იურისტთა უმეტესობისათვის იქნება ცნობილი, ვისაც კი ადამიანის უფლებებთან აქვს შეხება - ეს არის ბაკა უნგრეთის წინააღმდეგ (BAKA v. HUNGARY) საქმე. ეს იყო უნგრეთის უმაღლესი სასამართლოს პრეზიდენტის განაცხადი სწორედ კონვენციის მე-10 მუხლის საფუძველზე, სადაც ჩვენმა სასამართლომ დაადგინა, რომ განმცხადებლის გათავისუფლებით დაკავებული თანამდებობიდან, დარღვეულ იქნა მე-10 მუხლი, ვინაიდან ეს გათავისუფლება დაკავშირებული იყო სასამართლოს პრეზიდენტის თანამდებობაზე ყოფნისას განმცხადებლის აშკარად კანონიერ აქტივობებთან.

მეორე ჯგუფი საქმეებისა, რომელსაც შევეხები და რომლებიც მოსამართლეთა მხრიდან მიღებული სარჩელების ქვეკატეგორიაა, ეს არის თავისუფლების აღკვეთის საქმეები კონვენციის მე-5 მუხლის ფარგლებში. როგორც დასაწყისშივე ვახსენე, ეს არის ძირითადად ის საქმეები, რომლებიც 2016 წლის ივლისში თურქეთში სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობის შემდეგ მოვლენებს უკავშირდება. საერთო ჯამში, სტრასბურგის სასამართლომ მიიღო 5 252 საქმე, რომელიც დაკავშირებულია გადატრიალების მცდელობის შემდგომ მოსამართლეთა და პროკურორების დაპატიმრებასთან. რომ დავაკონკრეტოთ, აქედან 1279 იყო მოსამართლეთა და პროკურორთა დაპატიმრების და 3973 საქმე იყო სხვა საჯარო მოხელეთა დაპატიმრებასთან დაკავშირებული სარჩელი.
სტრასბურგის სასამართლოს სტრატეგია აქ იყო ის, რომ საქმეთა დიდი რაოდენობის გამო, დაუყოვნებლივ მომხდარიყო კომუნიცირება წამყვან ან სატესტო საქმეებზე.
მოსამართლეთა დაპატიმრებასთან დაკავშირებით, ჩვენ უკვე გვაქვს პირველი გადაწყვეტილება. 2019 წლის მაისში მიღებული ალფარსლან ალთანის საქმე თურქეთის წინააღმდეგ (CASE OF ALPARSLAN ALTAN v. TURKEY), რომელიც იყო თურქეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს ყოფილი მოსამართლის განაცხადი, სადაც სტრასბურგის სასამართლომ, მისი დაპატიმრების უკანონობის საფუძველზე დაადგინა კონვენციის მე-5 (1) მუხლის დარღვევა.
სწორედ ამ საქმის საფუძველზე სასამართლომ მოახერხა შემდეგი 546 საქმის კომუნიცირება, რომლებიც ეხებოდა მოსამართლეთა და პროკურორთა დაპატიმრებას. ამდენად ეს საქმე, რომელიც უკვე ვახსენე, რასაკვირველია, წარმოადგენს შინაარსობრივად იურისპრუდენციულ ბაზისს ამ კომუნიკაციებისათვის.

მიმდინარე წელს, სულ ცოტა ხნის წინ, სტრასბურგის სასამართლომ ასევე მიიღო გადაწყვეტილება საქმეზე, ბაში თურქეთის წინააღმდეგ. ეს საქმე ეხებოდა დაბალი ინსტანციის სასამართლოს მოსამართლეს, და აქაც დადგენილ იქნა მე-5 მუხლის დარღვევა. ეს საქმე ჯერ კიდევ არ არის საბოლოო, ამიტომ მე თავს შევიკავებ დამატებითი კომენტარისაგან.
თუმცა, ნება მომეცით, ამ თემის დასასრულს, რამდენიმე ზოგადი კომენტარი გავაკეთო:
რასაც ბოლო პერიოდის პრაქტიკა მე-5 მუხლთან და მოსამართლეთა დაპატიმრების საქმეებთან დაკავშირებით გვაჩვენებს, და ეს არის ძალიან ნათლად ჩამოყალიბებული ალფარსლან ალთანის საქმეზე, სტრასბურგის სასამართლო, რეალურად პირველად, მე-5 მუხლის კონტექსტში მოსამართლის დაპატიმრებასთან მიმართებით, პირველად ხაზგასმით გამოყოფს მოსამართლეთა განსაკუთრებულ როლს საზოგადოებაში. [ვციტირებ გადაწყვეტილებიდან]: “რამდენადაც სამართლიანობა ფუნდამენტური ღირებულებაა კანონის უზენაესობის პრინციპზე დაფუძნებულ სახელმწიფოში, ამ ღირებულების დაცვის გარანტორს - სასამართლოს - უნდა გააჩნდეს საზოგადოებრივი ნდობა, თუ გვინდა, რომ იგი წარმატებით ასრულებდეს მასზე დაკისრებულ მისიას“
მეორე საკითხი, რაც ხაზგასმულია გადაწყვეტილებაში: “თუ შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი, სამსახურებრივი ფუნქციების შესრულებისას მათი დამოუკიდებლობის დაცვის მიზნით, მართლმსაჯულების განმახორციელებელ სუბიექტებს - მოსამართლეებს, ანიჭებს თავიანთი უფლებების სასამართლო წესით დაცვის შესაძლებლობას, სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია, რომ კანონმდებლობით გათვალისწინებული ეს წესი, იყოს დაცული და შესრულებული.”
და მესამე ასპექტი, რასაც გადაწყვეტილებაში ხაზს უსვამს სასამართლო, და რაც ჩემი აზრით ყველაზე მნიშვნელოვანია, - გათვალისწინებით, იმ უპირატესი და აღმატებული როლისა, რაც სახელმწიფო ორგანოებს შორის სასამართლო ხელისუფლებას ენიჭება დემოკრატიულ საზოგადოებაში; ხელისუფლების დანაწილების მნიშვნელობის ზრდის კვალდაკვალ, და სასამართლოს დამოუკიდებლობის დაცვის აუცილებლობის მხედველობაში მიღებით, სტრასბურგის სასამართლომ უნდა - [და ახლა ვციტირებ გადაწყვეტილებიდან]:- “გამოიჩინოს განსაკუთრებული ყურადღება მართლმსაჯულების წარმომადგენლების დაცვის მიზნით, როდესაც იგი ამოწმებს, თუ რა წესით და რა ფორმით მოხდა დაპატიმრების ბრძანების აღსრულება კონვენციის მოთხოვნების გადმოსახედიდან.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მართალია, კონვენციის მე-5 (1) მუხლის ფარგლებში ამ მუხლის გარანტიების შეფასებისას სასამართლოს მხრიდან კონტროლი, ყოველთვის საკმაო სიმკაცრით ხასიათდება, მაგრამ, როდესაც საქმე ეხება მოსამართლეების დაპატიმრებას, და როდესაც prima facie (პირველადი შეხედვით) ეს უკავშირდება იმ საქმიანობას, რაც მოსამართლის სამსახურებრივი ფუნქციას წარმოადგენს, ცხადია, რომ კონტროლი სტრასბურგის სასამართლოს მხრიდან იქნება კიდევ უფრო მკაცრი.

ახლა ნება მომეცით, გადავიდე ბოლო ნაწილზე და უფრო ზოგადი გადმოსახედიდან განვიხილო, თუ რამდენად გაიზარდა და თვალშისაცემი გახდა სასამართლოს დამოუკიდებლობის თემატიკის საქმეები ჩვენი სასამართლოს, და ასევე თუნდაც ევროკავშირის სასამართლოს საქმიანობაში. და ზოგადად, განვიხილოთ, რამდენად არის ეს ის თემა, რომელსაც მაქსიმალური სერიოზულობით უნდა მოვეკიდოთ.

არის ასეთი მზარდი ტენდენცია დებატებში, ხშირად გამოთქვამენ პრეტენზიას, და ჩვენ ალბათ გულახდილი უნდა ვიყოთ ამ თემაზე, რომ თითქოს სასამართლო ხელისუფლება წარმოადგენს საფრთხეს პოლიტიკისათვის; რომ სასამართლო ხელისუფლება იჭრება დემოკრატიული პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში, განსაკუთრებით ადამიანის უფლებების სფეროში, როდესაც მოსამართლეები რეალურ ქმედითობას სძენენ ადამიანის უფლებებს, კონსტიტუციურ დებულებების მეშვეობით, ან იმ დებულებების მეშვეობით, რომელიც სახელმწიფოს კანონმდებლობითაა გათვალისწინებული და რომლებშიც ნაგულისხმევია, რომ კონვენციაც უნდა იყოს ინტეგრირებული.
მე ყოველთვის მითქვამს, რომ ამგვარი დებატების დროს, ძალიან დიდი სიფრთხილეა საჭირო, კონკრეტულად კი, ამ მხრივ ჩემს სათქმელს მივმართავ პრაქტიკოსი იურისტებისაკენ, შიდასახელმწიფო დონეზე მოღვაწე იურისტებისაკენ, რომლებიც აქტიურად არიან ჩართული ამ დებატებში.
ამგვარი დისკუსია არ არის მარტივი და მხოლოდ შავ-თეთრ ფერებში აღსაქმელი.
ეს საკითხი უბრალოდ ძალიან კომპლექსური და რთულია, იმისათვის, რომ შესაძლებელი იყოს განზოგადებული, აბსტრაქტული განცხადებების გაკეთება მოსამართლეების მხრიდან პოლიტიკურ პროცესში შეჭრაზე ან ხელისუფლების დანაწილების ბალანსის დარღვევაზე.

ჩემი შეფასებით, ადამიანის უფლებების სამართალი, და მე ვფიქრობ რომ ეს კრიტიკულად მნიშვნელოვანი მომენტია - ადამიანის უფლებების სამართალი ახდენს პოლიტიკური შედეგის ლეგიტიმაციას (Human Rights Laws legitimize political outcomes.).
ამ ცოტა ხნის წინ, ერთ-ერთ ლექციის დროს, მე ვთქვი, რომ სასამართლოები მნიშვნელოვნად უწყობენ ხელს უფლებების დეტერმინირებას და განხორციელებას იმგვარად, როგორც ეს პოლიტიკური და სამართლებრივი თანასწორობის კონსტიტუციურ იდეალს ესადაგება. ამიტომ, სამართალშეფარდება და პოლიტიკური დისკუსია ერთმანეთს არ გამორიცხავს. და მე ვფიქრობ, რომ ეს არის ის ამოსავალი წერტილი, რომელიც უნდა ვიქონიოთ მხედველობაში სასამართლოს როლისა და სასამართლოს დამოუკიდებლობის მნიშვნელობის შესახებ მიმდინარე დისკუსიებში.
პოლიტიკური შტო ერთი მხრივ, და სასამართლო ხელისუფლების შტო მეორე მხრივ, წარმოადგენენ თანადროულ შემადგენელ ნაწილებს ინკლუზიური დემოკრატიული სტრუქტურისა. სტრუქტურისა, რომლის დიზაინი შესაძლებელს ხდის, რომ უზრუნველყოფილ იქნეს ყველა ინდივიდის მიმართ თანაბარი გულისყურით და თანაბარი პატივისცემით მოპყრობა.
ამ იდეის ერთ-ერთი ყველაზე მჭევრმეტყველური განსხეულება ეკუთვნის დიდი ბრიტანეთის უზენაესი სასამართლოს ყოფილ პრეზიდენტს, ქალბატონ ბრენდა ჰეილს, რომელიც მან გააკეთა 2004 წლის განაჩენში საქმეზე “Ghaidan v Godin-Mendoza”. ვციტირებ: “დემოკრატიისთვის ყველა თანასწორია, მაშინაც, როცა უმრავლესობისთვის ეს ასე არ არის”. (“Democracy values everyone equally, even if the majority does not.”).
ჩემთვის, სწორედ ეს არის ფუნდამენტური საწყისი წერტილი კონვენციის სისტემის ინკლუზიური დემოკრატიული ბუნების გასაგებად. და ეს ასევე ასახვას პოვებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებებში.
მრავალი წლის წინ, ბრიტანეთის ცნობილ საქმეში, ახალგაზრდა ჯეიმსი და ვებსტერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (YOUNG, JAMES AND WEBSTER v. THE UNITED KINGDOM, 1981), ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ თქვა, რომ [ვციტირებ]: “მიუხედავად იმისა, რომ ინდივიდუალური ინტერესი ზოგჯერ უნდა დაექვემდებაროს ჯგუფის ინტერესებს, დემოკრატია არ ნიშნავს იმას, რომ უმრავლესობის მოსაზრებები ყოველთვის უპირატესია; მიღწეულ უნდა იქნეს ბალანსი, რომელიც უზრუნველყოფს უმცირესობებისადმი სამართლიან და სწორ მოპყრობას და ყოველთვის თავიდან აიცილებს დომინანტური პოზიციის ბოროტად გამოყენებას."
ჩემთვის, ეს იმას ნიშნავს, რომ, მართალია, კომპრომისი ხშირად აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში მშვიდობის განსამტკიცებლად - უთქმელადაც ცხადია, რომ დემოკრატიული პროცესი კომპრომისის პროცესია, რომლის მეშვეობით ურთიერთსაწინააღმდეგო შეხედულებების მქონეთათვის შესაძლებელი ხდება მშვიდობიანი პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღება და პრობლემის გადაწყვეტის საერთო გზის პოვნა - მაგრამ, პოლიტიკური მიდგომა, რომელიც გამორიცხავს მარგინალიზებულ ჯგუფებისა და უმცირესობათა რეალურ, შედეგობრივად რეალური მნიშვნელობის მქონე ჩართულობას, წარმოადგენს ჯოჯოხეთს ნამდვილი დემოკრატიისათვის. მარტოოდენ უმრავლესობის ნებით მოქმედებას, რომელიც არ ითვალისწინებს უმცირესობის ინტერესებს, მივყავართ ავტორიტარიზმამდე.
ეს არის ადამიანის უფლებების დემოკრატიული ღირებულების მთავარი არსი.
და სწორედ იმისათვის, რომ დემოკრატია ინარჩუნებდეს ნამდვილ დემოკრატიულ ბუნებას, იმ გაგებით, რომ იყოს ნამდვილად ინკლუზიური და ყველას ინტერესებს თანაბრად ემსახურებოდეს, ამ მიზნის მიღწევაში, დამოუკიდებელ სასამართლოს, კონვენციის სტანდარტებით ნამდვილად დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ სასამართლოს, გააჩნია განუზომლად დიდი როლი.
მოკლედ რომ შევაჯამო, ცხადზე ცხადია, და ეს არის ჩემი ფინალური სათქმელი ამ თემაზე, დამოუკიდებელი სასამართლოს გარეშე, კონვენციის სისტემა უბრალოდ არ ფუნქციონირებს.
დიდი მადლობა.


კითხვა-პასუხის სესია:
პროფესორი მადსენი:
ბატონო სპანო, მადლობას გიხდით და ბოლო შეკითხვამდეც მივედით, რომელიც სპეციალურად შემოვინახე ბოლოსათვის. ეს შეკითხვაა: რას ურჩევს პრეზიდენტი სპანო მოსამართლეებს, რომლებიც იმყოფებიან თავიანთი სასამართლო კარიერის დასაწყისში; სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რა რჩევები აქვს ახალგაზრდა მოსამართლეებისათვის იმ ადამიანს, ვინც ევროპის სასამართლოს სისტემის სათავეშია.

მოსამართლე რობერტ სპანო:
ეს ძალიან კარგი კითხვაა.
პირველი რჩევა იქნება, რომ ყოველთვის იყავით დამოუკიდებელი.
და აქ მე არ ვგულისხმობ ინსტიტუციურ დამოუკიდებლობას. შეინარჩუნეთ თქვენი გონების დამოუკიდებლობა.
მიიღეთ გადაწყვეტილება, მას შემდეგ, რაც საკითხს შეაფასებთ ყველა მხრიდან, მშვიდად, გულმოდგინედ.
არ მიხვიდეთ საქმესთან უკვე ჩამოყალიბებული წინასწარი განწყობით.
ნუ გადაწყვეტთ ზედმეტად სწრაფად.
თუ თქვენ მუშაობთ მრავალწევრიან შემადგენლობაში, მიაქციეთ ყურადღება, რომ იმუშაოთ კოლეგიალურად. იმუშაოთ ისე, რომ ყოველთვის გამოხატავდეთ პატივისცემას თქვენი კოლეგებისადმი.
და ბოლოს, უნდა გახსოვდეთ, რომ მოსამართლეებმა უნდა დაიცვან ის ჩარჩოები, რომელსაც შესაბამისი კანონმდებლობა უწესებს მოსამართლის როლს.
თუკი თქვენ შეძლებთ, მუდმივად შეასრულოთ ყველა ეს კრიტერიუმი, რომელიც, რა თქმა უნდა, რთული შეიძლება იყოს, თქვენ იქნებით წარმატებული მოსამართლე.

დიდი მადლობა.


* ინტერვიუს თარგმანი მოიცავს მოსამართლე რობერტ სპანოს 30 წუთიან მოხსენებას (საწყისი 30 წთ) და კითხვა-პასუხის სესიიდან მხოლოდ ბოლო კითხვას (ბოლო 3 წთ).

წყარო: https://jura.ku.dk/icourts/news/2020/judicial-independence-online-public-talk-by-robert-spano/